Syeikh Muhammad Zain Simabur Mufti Kerajaan Perak

SEKURANG-KURANGNYA ada dua ulama yang berasal dari Minangkabau yang berkedudukan tertinggi dalam urusan Islam di Perak. Yang pertama ialah Syeikh Muhammad Salleh bin Abdullah al-Minankabawi.

Beliau ialah Syeikh al-Islam Perak. Yang kedua ialah Syeikh Muhammad Zain Simabur. Beliau pernah dilantik menjadi Mufti Kerajaan Perak. Saya mengakui nama beliau terdapat pada beberapa tulisan namun masih banyak perkara yang belum jelas. Dalam buku Fatwa Dalam Perundangan Islam oleh Othman Haji Ishak, terbitan Fajar Bakti Sdn. Bhd., 1981, ada disebutkan susunan Mufti Kerajaan Perak yang dimulai dengan Daeng Selaili atau Haji Besar yang diberi gelar Orang Kaya-Kaya Imam Paduka Tuan. Mufti Perak yang kedua ialah Tuan Haji Wan Muhammad, yang berkhidmat pada 1887 hingga 1916. Mufti Kerajaan Perak yang ketiga ialah Tuan Haji Muhammad Zain yang berkhidmat dari 1934 hingga 1940.

Nama Syeikh Muhammad Salleh bin Abdullah al-Minankabawi sebagai Syeikh al-Islam atau Mufti Kerajaan Perak tidak disebut dalam buku di atas. Saya belum mengetahui mengapa nama yang sangat terkenal itu terlepas daripada kajian Othman, pengarang buku di atas. Padahal jika kita baca buku Sejarah Perak oleh Haji Buyong Adil, terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka, 1981, halaman 111, cukup jelas bahawa beliau dilantik oleh Sultan Iskandar menjadi Syeikh al-Islam Perak.

Jika kita semak tulisan di atas, senggang waktu yang begitu lama antara 1917 hingga 1933, bererti kerajaan Perak tidak ada Mufti. Terdahulu daripada ini telah saya tulis bahawa cita-cita Sultan Perak untuk melantik seorang Syeikh al-Islam bermula pada 1922 M. Namun secara rasminya Syeikh Muhammad Saleh al-Minankabawi memegang jawatan itu pada 6 Jamadilakhir 1343 H/1 Januari 1925 M (Halaman Agama, Utusan Malaysia, 26 April 2004). Dengan demikian, bererti Syeikh Muhammad Zain Simabur bukan Mufti Perak yang ketiga seperti yang disebut oleh Othman Haji Ishak. Kemungkinan beliau ialah Mufti Perak sesudah Syeikh Muhammad Salleh Minangkabau.

Selanjutnya nama ulama yang menjadi topik perbicaraan dalam buku Othman yang disebut ialah Tuan Haji Muhammad Zain. Dalam beberapa karangannya, Buya Hamka pula menyebut nama Syeikh Muhammad Zain Simabur. Saya belum menemui satu tulisan pun, sama ada karangan orang yang berasal dari Minangkabau sendiri atau orang luar, yang menyebut secara lengkap berserta nama orang tua ulama yang dibicarakan ini, kecuali daripada karya beliau sendiri yang diberi judul Nashihat al-Mu'minin ila 'Ibadah Rabb al-'Alamin.

Oleh itu, di sini saya catat nama lengkapnya iaitu Syeikh Muhammad Zain Lantai Batu bin Syeikh Abdul Halim al-Khalidi Labuh, Batu Sangkar. Beliau meninggal dunia Pariaman, Minangkabau (Sumatera Barat), tahun 1376 H/1957 M.

Syeikh Muhammad Zain Simabur dan ayahnya masih tetap mengekalkan istilah al-Khalidi pada hujung nama. Istilah tersebut adalah sebagai petanda bahawa beliau seorang pengamal Tarekat Naqsyabandiyah al-Khalidiyah, iaitu salah satu aliran tarekat yang ramai pengikutnya di Minangkabau, Sumatera Barat. Dari segi pegangan keislaman, beliau berpihak kepada ‘Kaum Tua’, yang dalam golongan ini termasuk beberapa sahabatnya seperti Syeikh Sulaiman ar-Rasuli, Syeikh Jamil Jaho dan lain-lain. Mereka menolak golongan ‘Kaum Muda’ yang dipelopori antaranya oleh Syeikh Abdul Karim Amrullah, Syeikh Jamil Jambek dan lain-lain.

Sungguhpun Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Jamil Jaho berpegangan ‘Kaum Tua’, ia ada sedikit perbezaan dengan Syeikh Sulaiman ar-Rasuli. Syeikh Sulaiman ar-Rasuli sejak awal lagi menolak kemasukan organisasi Muhammadiyah di Minangkabau, sebaliknya Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Jamil Jaho, menurut kaca mata golongan ‘Kaum Tua’ yang berhaluan keras, kedua-duanya pernah terkecoh.

Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Jamil Jaho menyambut kedatangan Muhammadiyah di Minangkabau, bahkan kedua-dua ulama itu menjadi anggota Muhammadiyah. Buya Hamka dalam bukunya, Ayahku, menulis, “Pada 1927 terjadilah Kongres Muhammadiyah ke-16 Pekalongan. Kedua-dua ulama itu pun turut hadir dalam kongres itu. Di sanalah baru diketahui tujuan sebenar Muhammadiyah, iaitu membela faham Wahabi dan lain-lain yang selama ini sangat beliau tentang.” (Ayahku, hlm. 248)

Setelah pulang dari kongres itu, Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Jamil Jaho mengundurkan diri dan selanjutnya bergabung dengan PERTI (Persatuan Tarbiyah Islamiyah) yang berpegang teguh pada Mazhab Syafie. Organisasi ini pula adalah sangat kontroversi terhadap Muhammadiyah.

TAKLID

Sekiranya kita membahaskan tulisan Buya Hamka, khusus dalam konteks ini, penulisannya mencerminkan kejujuran. Sebagai contoh pada kalimat, “... tujuan yang sebenarnya daripada Muhammadiyah, iaitu membela faham Wahabi dan lain-lain....”

Buya Hamka ialah aktivis organisasi Muhammadiyah yang sangat penting pada zamannya. Namun aneh juga kerana sangat berbeza dengan beberapa orang aktivis golongan Wahabi dalam perkembangan terkini. Ada di antara mereka memang marah disebut Wahabi, kerana mereka lebih suka disebut dengan istilah ‘Salaf’. Dalam percakapan dan penulisan memang sukar mencari istilah yang pihak lain tidak tersinggung dengan istilah yang tidak disukai oleh suatu golongan.

Oleh itu, Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Jamil Jaho setelah mendengar beberapa ucapan dalam kongres itu menyedari perbezaan jalan pemikiran mereka yang berpegang cara ‘Kaum Tua’. Yang dimaksudkan dengan istilah Wahabi ialah fahaman yang diperkenal dan diperjuangkan oleh Syeikh Muhammad bin Abdul Wahhab. Yang dimaksudkan dengan sambungan kalimat Buya Hamka, “... dan lain-lain...” ialah semua fahaman Islam yang mirip dengan jalan pemikiran Syeikh Muhammad bin Abdul Wahhab. Menurut golongan ‘Kaum Tua’, pegangan Syeikh Muhammad bin Abdul Wahhab adalah berasal daripada Ibnu Taimiyah dan muridnya Ibnu Qaiyim. Selain menolak Wahabi golongan ‘Kaum Tua’ juga menolak beberapa pendapat yang diperkenalkan oleh Syeikh Muhammad Abduh dan muridnya Saiyid Rasyid Ridha dengan Tafsir al-Manarnya.

Selanjutnya Buya Hamka menyatakan, “Apatah lagi setelah mendengar khutbah Kiyahi H. Mas Mansur yang pada waktu itu mengemukakan pentingnya Muhammadiyah mendirikan Majlis Tarjih, untuk merajihkan hukum dan jangan hanya taqlid kepada ulama-ulama saja.” (Ayahku, hlm. 249)

Kalimat yang disebutkan Buya Hamka, “... untuk merajihkan hukum dan jangan hanya taqlid kepada ulama-ulama saja”, bukan hanya ditolak oleh Syeikh Muhammad Zain Simabur tetapi juga ditolak oleh semua pengikut ‘Kaum Tua’. Mereka berpandangan golongan manapun sama ada mereka mengaku taklid ataupun tidak, sebenarnya tidak siapa pun terlepas daripada taklid. Sebagai contoh, orang yang dapat menerima ucapan Kiyahi H. Mas Mansur yang tidak membenarkan taklid kepada ulama itu bererti mereka juga taklid.

Bertaklik

Mereka tidak mahu bertaklid kepada ulama, tetapi dalam masa yang sama bererti bertaklid kepada Kiyahi H. Mas Mansur. Oleh itu pengikut ulama ‘Kaum Tua’ termasuk Syeikh Muhammad Zain Simabur berpandangan bahawa taklid kepada ulama yang muktabar seperti Imam Syafie dan ulama-ulama yang berada dalam lingkungan mazhab tersebut lebih selamat diikut daripada orang-orang yang bertentangan faham dengan mereka.

Syeikh Muhammad Zain Simabur dan Syeikh Muhammad Jamil Jaho (1280 H/1863 M -- 1360 H/1941 M) yang jauh lebih tua dan dianggap peringkat ayah bagi Kiyahi H. Mas Mansur (1314 H/1896 M -- 1365 H/1946 M) nampaknya tidak bersedia taklid kepada Kiyahi H. Mas Mansur dan golongan ulama dalam Muhammadiyah.

Berertilah kedua-dua ulama Minangkabau itu mempunyai penilaian tersendiri. Kedua-duanya menolak taklid pada yang satu, tetapi dalam masa yang sama mereka mempertahankan taklid kepada yang lain. Jalan yang selamat ialah taklid seperti yang diamalkan oleh ramai ulama bukan hanya di Minangkabau saja tetapi di seluruh dunia Islam.

Belum dijumpai maklumat tentang penghijrahan Syeikh Muhammad Zain Simabur dari Minangkabau ke Perak kecuali yang ditulis oleh Buya Hamka. Katanya, “harta benda beliau (kebun-kebun getah) ada di Perak (Malaya), dan isteri beliau pun orang sana. Maka beliau pun pindah ke Perak, sebab negeri Simabur rupanya tidak mengikutinya lagi. Di Perak beliau mendapat kedudukan yang baik dalam kerajaan Perak, iaitu menjadi Mufti.” (Ayahku, hlm. 248)

Setelah cukup lama bertugas sebagai Mufti di Perak, pada 1955 Syeikh Muhammad Zain Simabur pulang Minangkabau dan akhirnya beliau menetap di Pariaman. Tentang perjalanan terakhir ulama fiqh ahli Tarekat Naqsyabandiyah al-Khalidiyah tersebut, Buya Hamka juga mencatatkan, “Beliau daripada mudanya memang condong kepada Thariqat Naqsyabandiyah.

“Padahal di Simabur sendiri tidak ada lagi orang yang menyukai tarekat itu. Yang berpengaruh sekarang ialah pemimpin-pemimpin ‘Kaum Muda’ daripada Muhammadiyah. Maka atas permintaan murid-murid beliau, beliau berdiam di Pariaman dalam suluk dan khalwatnya sampai beliau meninggal dunia tahun 1957. Rahimahullah.” (Ayahku, hlm. 248)

Sungguhpun ada orang menyalahkan ‘suluk dan khalwat’ yang mereka anggap sesat, namun Buya Hamka pada akhir kalimatnya menyebut ‘Rahimahullah’ yang bermaksud Allah telah memberi rahmat. Berertilah Syeikh Muhammad Zain Simabur dalam rahmat Allah. Yang bererti pula orang yang meninggal dunia dalam menjalankan ‘suluk dan khalwat’ adalah tidak sesat.

PENULISAN

Karangan Syeikh Muhammad Zain Simabur yang telah dijumpai hanya satu judul saja ialah Nashihat al-Mu'minin ila 'Ibadah Rabb al-'Alamin. Kitab tersebut terdiri daripada 4 juzuk. Juzuk pertama tidak bertarikh, cetakan pertama Mathba'ah Al-Islamiyah, Port de Kock (Bukit Tinggi), 10 Syawal 1344 H. Kandungannya dinyatakan pada kulit kitab, ‘Terhimpun di dalam kitab ini ilmu tauhid, dan ilmu fiqh, dan ilmu tasawuf’.”

Jilid yang pertama hingga jilid yang keempat merupakan terjemahan daripada kitab bahasa Arab berjudul Mau'izhah al-Mu'minin min Ihya' 'Ulumid Din, iaitu kitab keringkasan Ihya' 'Ulumid Din karangan Imam al-Ghazali. Juzuk yang pertama dimulai dengan Mukadimah dan disudahi dengan Fasal Pada Menyatakan Kelebihan Perhimpunan Duduk Berzikir.

Sebagai kenangan, saya sebutkan di sini bahawa kitab yang berjudul di atas saya miliki daripada bekas koleksi Imam Haji Muhammad Isa bin Syamsuddin, Imam di Cemage, Pulau Bunguran (Natuna). Ia diserahkan kepada saya oleh dua orang anaknya pada hari Sabtu, 14 Rabiulawal 1421 H/17 Jun 2000 M di rumahnya di Cemage, Pulau Bunguran.

Posted in: Ulama